Eryx spp. – strzelce piaskowe

Strzelce piaskowe, boa piaskowe Eryx spp. – opis ogólny rodzaju

Najmniejszymi przedstawicielami rodziny Boidae są niewątpliwie strzelce piaskowe z rodzaju Eryx. Osiągają one wielkość od 50 cm do 1 m. Zamieszkują obszar północnej Afryki i dalej aż po Azję Wschodnią, na północ do Półwyspu Bałkańskiego, a więc występują – choć nie jest to powszechnie znane – również w Europie.

Strzelce są mieszkańcami stepów i półpustyń. Większość gatunków wiedzie podziemny tryb życia, przesiadując w norach gryzoni lub zagrzebując się w piasku. Do poruszania się w takich warunkach są doskonale przygotowane. Mają ciało muskularne, głowa połączona jest z krępym tułowiem bez owego przewężenia nadającego smukłość innym wężom, oczy małe, skierowane bardziej do góry niż na boki, tarcza dziobowa duża w kształcie paznokcia, łuski drobne, szczęka dolna cofnięta, ogon krótki. Resztki pasa miednicowego zakończone są na zewnątrz szczątkowymi kończynami, tak charakterystycznymi dla dusielcowatych.

Strzelce żyją w okolicach ubogich, toteż w niewoli zadowalają się nader skromnym wyposażeniem. Wystarczy im terrarium o rozmiarach 100x50x50 cm z warstwą czystego i miałkiego piasku, grubości 6-10 cm. Kilka płaskich kamieni, gałąź i naczynie z wodą na tyle ciężkie by wąż nie mógł go przesuwać – składają się na całkowite wyposażenie pomieszczenia. Roślin nie ma co wsadzać do podłoża gdyż szybko zostaną podkopane i wywrócone. Z lepszym skutkiem wstawiałem rośliny w doniczkach obłożonych kamieniami. Dobierałem przy tym gatunki odporne na urazy mechaniczne, np. Bilbergia sp.

Strzelce lubią ciepło. Wewnątrz terrarium, w odległości minimum 25 cm od piasku zawieszamy żarówkę, tak aby na wyspie ciepła było 35°C. Zasięg promieniowania żarówki nie powinien obejmować całego pomieszczenia, aby wąż mógł dowolnie wybierać potrzebną mu temperaturę. Ten rodzaj ogrzewania na dłuższą metę zwykle strzelcom nie wystarcza, a odnosi się to szczególnie do gatunków azjatyckich. Dlatego musimy zadbać o podgrzewanie piasku również od spodu. łatwo to zrobić przy pomocy kabla grzewczego lub maty grzewczej.

W tak urządzonym terrarium węże czują się doskonale, wykazują żywotność, dobrze jedzą i trzymają się latami. Niektórzy uważają hodowlę strzelców za mało atrakcyjną, ze względu na ustawiczne ukrywanie się węży w piasku. Jednak przy bliższym poznaniu ich zwyczajów, hodowla staje się interesująca i może dostarczyć wielu wrażeń.

Strzelec potrzebuje kilkunastu sekund na całkowite zakopanie się w miękkim podłożu, a czas ten może być dwukrotnie skrócony w razie grożącego niebezpieczeństwa. Do przepychania piasku bardzo przydaje mu się – wspomniana już duża tarcza dziobowa. Wąż ten nie schodzi głęboko w podłoże, chyba, że czasowo okupuje jakąś opróżnioną mysią norę. W zasadzie przebywa tuż pod powierzchnią, znacząc niekiedy swoje korytarze wyraźnie widocznym z góry garbem piasku, podobnie jak to robi kret na świeżo skopanych grządkach.

Strzelec potrafi godzinami siedzieć w norze bez ruchu, czekając na nadejście ofiary. Jest nią zwykle mysz lub jaszczurka. Nic nie przeczuwające zwierzę biega tu i tam, ale gdy w pewnym momencie znajdzie się nad głową węża lub obsunie trochę piasku na jego ciało wyzwala w nim natychmiastową reakcję: błyskawicznie wyskakuje z piasku, “strzela” głową w ofiarę, a pochwyciwszy – okręca potężnymi splotami i dusi. Operacja trwa zaledwie 1,5 sekundy, po czym następuje duszenie przeciągające się do minuty. W rezultacie ofiara ma połamane żebra, a oczy wychodzą jej z orbit. Po ustaniu bicia serca wąż rozluźnia sploty i przystępuje do połykania zdobyczy.

Polowanie na mysz w terrarium trwa krótko, a częstotliwość karmienia uzależniona jest wyłącznie od hodowcy. Zdarza się jednak, że regularnie jedzący strzelec odmawia pewnego dnia przyjęcia pokarmu, robiąc kilkumiesięczną przerwę. Co ciekawsze, nie zauważyłem spadku wagi zwierzęcia w czasie trwania tak długiego postu. Przyczyn odmawiania pokarmu może być wiele, ale jedną z podstawowych – a przeważnie nie braną pod uwagę – jest nieregularne zdobywanie pokarmu na swobodzie. Stąd ta odporność na głód i samorzutne wywoływanie przerwy w odżywianiu.

Strzelce zjadają małe myszy wrzucone do Terrarium bez uprzedniego duszenia, gdyż nie potrafią założyć swoich potężnych splotów na drobnym ciele ofiary. Najcenniejszym pokarmem dla strzelców trzymanych w niewoli są świeżo złowione nornice i dzikie myszy różnych gatunków. Gryzonie podajemy natychmiast po ich odłowieniu, tak by zawierały w sobie całą treść pokarmową zebraną na swobodzie. Udomowione białe myszy trzeba zawsze traktować jako pokarm gorszy w porównaniu z dzikimi gryzoniami. Hodowlane myszy są odżywiane jednostronnie przez całe życie nie widzą słońca i bardzo często chorują na skutek trudnych warunków, w jakich muszą przebywać oraz z braku naturalnej selekcji. Strzelce odżywiane dzikimi gryzoniami czują się w terrarium bardzo dobrze, a nawet rozmnażają się. Jak u wszystkich węży z rodziny Boidae, tak i u nich młode rodzą się i od razu wykazują dużą samodzielność.

Podobno można w niewoli przyuczyć strzelce do zjadania drobnych ptaków, głównie wróbli i wybrakowanych piskląt z wylęgarni. W mojej hodowli nigdy jednak nie udało mi się tego dokonać.

Suchy i gorący klimat, w jakim przebywają strzelce, wyrobił u tych zwierząt wyjątkową wytrzymałość na brak wody. Z tego powodu wielu hodowców uważa, że do terrarium nie potrzeba wstawiać poidła, a wystarczy tylko co kilka dni zrosić wnętrze rozpyloną wodą. Postępowanie takie może przynieść zgubne skutki. Odporność na brak wody wynika głównie z faktu przebywania węży w piasku, a więc w środowisku o większym nasyceniu wodą niż powietrze na zewnątrz. W terrarium jednak nasycenie ulega dużym wahaniom, bo warstwa piasku jest cienka i często całkowicie wysycha. Dlatego trzymanie naczynia ze świeżą wodą powinno być regułą. Strzelce rzadko piją, ale jeśli się zdecydują, to robią to łapczywie i do syta. Szczególnie często obserwowałem tę czynność przed linieniem. Piły po kilka, a nieraz po kilkanaście minut.

Przy wyjmowaniu naczynia lub podczas innej manipulacji wewnątrz terrarium, trzeba się liczyć z ewentualnym atakiem węża, który swój błyskawiczny skok wykonuje często na zasadzie odruchu warunkowego. Na nic się nie przyda ostrożność, bo refleks węża jest szybszy od reakcji człowieka. Jedyną radą w tym wypadku jest wkładanie skórzanej rękawicy. Dwukrotnie doświadczyłem ukąszenia i mogę powiedzieć, że nie należy ono do przyjemności. Drobne, igiełkowate zęby są ułożone skośnie ku tyłowi, wobec czego wyrwanie palca z uchwytu nie jest łatwe, tym bardziej że szczęki węża mocno trzymają. Przy użyciu siły do ich rozwarcia, część zębów łamie się, pozostając w ranie. Nie tylko ręce są w niebezpieczeństwie przy obsłudze terrarium, ale również twarz może być narażona na ukąszenie, o ile nachylimy się zbyt nisko nad klatką. Jednego razu Eryx turcicus wykonał skok na wysokość 40 cm i brakowało kilkunastu milimetrów do uchwycenia mnie za nos. Nie znaczy to jednak, że strzelce są złośliwe i nie dają do siebie podejść. Szczególnie zły humor wykazują, gdy są głodne. Kiedy indziej dają się głaskać i trzymać na dłoni.

Z dobrze pielęgnowanymi wężami nie ma w zasadzie większych kłopotów. W niewoli żyją długo: po kilka lub nawet kilkanaście lat. Jednak trzeba pamiętać, że wszystkie gatunki rodzaju Eryx zapadają na zgnilca pyska. U małych gatunków i młodych osobników choroba jest nieuleczalna. Mając to na uwadze trzeba dbać o higienę zwierząt: często wymieniać piasek, stosować kwarantannę dla węży niewiadomego pochodzenia, w miarę możności robić półgodzinne naświetlania bezpośrednio promieniami słonecznymi, a zimą podawać witaminy.

Przegląd wybranych gatunków strzelców Eryx

Eryx jaculus– strzelec turecki

Zamieszkuje południową część Półwyspu Bałkańskiego, grupę greckich wysp wulkanicznych – Cyklady oraz zachodnią część Małej Azji. Długość ciała dochodzi do 80 cm. Podstawowa barwa piaskowo-żółta, tarcza dziobowa rdzawa. Ciało miękkie, silnie umięśnione. Głowa i oczy małe. Źrenica szczelinowa.

Terrarium typu pustynnego. Wystarczy pięciocentymetrowa warstwa piasku. Temperatura w ciągu dnia 26-28°C, ale nocą powinna spadać do 16-18°C. Na krótki czas wąż znosi bez szkody dla zdrowia spadek do 5°C.
Eryx jaculus turcicus jest w terrarium prawie niewidoczny, gdyż najczęściej siedzi w piasku. Niekiedy wystawia na zewnątrz część głowy i obserwuje okolicę. W niewoli odznacza się dużym apetytem, karmą są myszy i jaszczurki. W swojej ojczyźnie zjada także nagie ślimaki. Poszczególne osobniki wyróżniają specjalnie jeden typ ulubionego pokarmu np. myszy i nie chcą przyjmować innego. W niewoli oswajają się i biorą pokarm z ręki.
Młode rodzą się bez osłony jajowej. Wychować je jest łatwo karmiąc młodymi myszami i jaszczurkami. Szybko rosną.

Eryx miliaris – strzelec pustynny

Zamieszkuje stepy Turkmenii, Uzbekistanu i Kazachstanu. Prawdopodobnie stanowiska jego znajdują się również na piaszczystych terenach między Kaukazem a ujściem Wołgi. Długość ciała hodowanego przeze mnie osobnika wynosiła 63 cm. Skóra ma podstawową barwę oliwkowopiaskową, chociaż zdarzają się osobniki siwobrunatne. Część grzbietowa pokryta jest brązowordzawymi plamami, przy czym rysunek ich wykazuje regularność tylko w przedniej części ciała, dalej układ plam staje się przypadkowy. Szerokie łuski na stronie brzusznej mają ciemnobrunatne cętki na jasnym tle. Małe oczy osadzone są w górnej części głowy, a nie na bokach, jak to się spotyka u innych gatunków.
Terrarium typu pustynnego, o suchym powietrzu. Warstwa miałkiego piasku grubości 5-10cm. Temperatura w dzień 25-35°C, a nocą 16-18°C. Nagły przypływ ciepłej fali powietrza o różnicy kilkunastu stopni może zabić węża. Spadek temperatury poniżej 20°C osłabia jego aktywność; ochłodzenie terrarium do 4°C powoduje śmierć.
Na swobodzie wąż wykazuje szczególną ruchliwość o zmierzchu. Penetruje wtedy nory jaszczurek i myszy. Przy pomocy małego, różowego języka bada każdy przedmiot napotkany przed sobą. W razie niebezpieczeństwa potrafi wejść w piasek z tą samą szybkością, z jaką pełza na powierzchni. W sytuacjach bez wyjścia stara się nastraszyć swoją postawą i w tym celu przylega płasko do piasku, rozstawia szeroko żebra i “pompuje ” w siebie powietrze, aby stać się większym.
W niewoli rozmnażają się. Młode po urodzeniu mają około 10 cm długości. Wychów, jak u poprzedniego gatunku.

Eryx johni – strzelec indyjski

Przebywa na terenach piaszczystych zachodniego Pakistanu i Indii. Niekiedy spotyka się go w miejscach wilgotnych, o bogatej wegetacji roślinnej. Eryx johni łatwo jest odróżnić od innych gatunków po miedzianobrunatnej barwie i błyszczącej skórze. Wąż ten jest silnie umięśniony; metrowe egzemplarze mają prawie 10 cm w obwodzie. Zakończenie ogona przypomina na pierwszy rzut oka głowę gada i służy do zmylenia ofiary lub napastnika. W razie potrzeby wąż wykonuje ogonem ruchy wahadłowe do przodu, przy czym unosi jego zakończenie do góry, jakby to była głowa. Oszukana ofiara skupia więc swoją uwagę na ogonie, a tymczasem w chwilę po tym dosięga ją od tyłu pysk węża. W razie, gdy on sam jest zagrożony robi podobny manewr ogonem, ale zamiast uderzenia wkręca się szybko głową w piasek i w bardzo krótkim czasie znika sprzed oczu zdumionego napastnika.

W niewoli wąż ten również demonstruje wspomniany sposób polowania na myszy, chociaż łapie je także “strzałem” spod piasku. Dorosły strzelec nie gardzi nawet wyrośniętymi szczurami. Przy dobrym odżywianiu przyrasta zwykle 2 cm w ciągu roku. W okresie wiosennym przerywa pobieranie pokarmu. Linienie ma miejsce dwa razy w roku. Przed linieniem dużo pije. Wieczorami lubi wygrzewać się pod lampą i penetrować całe terrarium.

Temperatura dzienna powinna wynosić 25-35°C, nocna 18°C. Jest wrażliwy na większe ochłodzenia. Warstwa piasku powinna być grubości 8-10 cm.

Eryx tataricus – strzelec wschodni

Pochodzi z obszarów stepowych i leśnostepowych rosyjskiej Azji Centralnej. Osiąga długość ponad 100 cm. W przeciwieństwie do innych gatunków lubi przebywać na powierzchni ziemi, wśród roślinności. Na kryjówkę zajmuje-zwykle mysie nory. Łowić go najlepiej rano, kiedy wychodzi odrętwiały wygrzać się na słońcu po chłodnej nocy. W południe żar słoneczny zmusza go do ukrycia się w norze.

Terrarium typu stepowego z kilkoma kamieniami i kawałkiem gałęzi, na którą wąż często wchodzi. Warstwa piasku grubości 8-10 cm. Temperatura dzienna 25-35°C, w nocy 18° i niżej. Przy wysokiej ciepłocie chętnie przesiaduje w zbiorniku z wodą. Żywi się małymi gryzoniami i ptakami. Przy dawaniu pokarmu trzeba uważać, by węże nie najadły się zbyt obficie, gdyż prowadzi to nieuchronnie do wymiotów. Mając dużą obsadę tych węży, lepiej jest rozdzielać pokarm równomiernie pincetką, tak by wszystkie osobniki dostały jednakowe porcje.

Samice o długości 60 cm, a nawet 40 cm są zdolne do rozpłodu. Młode w chwili urodzenia się mają 12-14 cm długości. Karmić je można małymi myszami. Po kilku dniach młode wężyki wypluwają skórę gryzoni. U dorosłych osobników tego się nie spotyka. Nieoswojone strzelce lubią kąsać, toteż trzeba zachować ostrożność przy zbliżaniu się do ich pomieszczenia.

Mirosław C.

Przedruk elektroniczny za zgodą PZA z czasopisma „Akwarium” nr 2/89

Liczba wyświetleń: 366